Як арт-дыпламатыя робіць краіну заўважнай
2025
НАДЗЕЯ ЗЕЛЯНКОВА
Беларусь > дранікі
Калі мы працуем з брэндамі, мы заўсёды пачынаем з пытанняў: што ўжо думаюць пра нас? І што мы хочам, каб пра нас думалі?

І калі пра Беларусь думаюць "дранікі" — у гэтым няма нічога кепскага. Асабліва калі яны зробленыя правільна. Гэта можа быць добрай кропкай уваходу — у культуру, у кантакт, у дыялог.

Напрыклад, сёлета на Burning Man упершыню будзе беларускі лагер, які называецца "Мара". Гэта не "dream", а імя Мары — багіні холаду і цемры. Але без Мары не бывае вясны. І мы туды вязем не толькі гарбату і лазню, але і дранікі.

Калі ёсць хоць адзін пазітыўны вобраз — ён ужо можа стаць пачаткам, каб нашую гісторыю пачулі.

Калі хочаце прыклад, паглядзіце, што Літва зрабіла з халадніком – паглядзіце і давайце вучыцца.

Чаму культура — гэта пра нацыянальныя інтарэсы
"Culture eats strategy for breakfast" — казаў Пітэр Друкер. Гэта значыць: як бы вы ні планавалі, у рэальнасці ўсё вырашае культура — паводзіны, каштоўнасці, ментальнасць.

Мы не зможам пабудаваць дзяржаву, не маючы культуры, якая працуе. І наадварот — без дзяржавы, але маючы культуру, мы можам сябе прадстаўляць, абазначаць, падтрымліваць.

"Культура – гэта рэсурс самаарганізацыі. Тое, якімі і кім мы дазваляем сабе быць." (“Больш чым культура”)

Але культура — не мяккі слоік з варэннем. Яна не служыць, яна дамагаецца. Як пісаў Максім Осіпаў:

"КУЛЬТУРА - АГРЭСІЎНАЯ ІСТОТА. У Культуры ё толькі адна опцыя – панаваць паўсюль, куды яна ашалела прэ. Культура - бы лясапед, які валіцца на бок, калі спыняецца."

"Сваім носьбітам Культура дазваляе толькі тры опцыі – дзеяч, распаўсюднік і фундатар. Можна абраць некалькі."

Гэтыя цытаты важныя, каб зразумець: калі мы не пашыраемся, мы губляемся. Калі не фармуем новых носьбітаў — страчваем сябе. Мы не захоўваем культуру "на чорны дзень" — мы дыпламаты гэтай культуры ўжо зараз.

I ў нашай гісторыі, калі мы не носьбіты беларускай культуры – нам вельмі проста стаць носьбітамі рассейскай і пагрозы тады не толькі знікнення мовы, але знікнення краіны.

Культурніцкая інфраструктура
Каб культура жыла, патрэбны:

  • сойм — пляцоўка дыялогу і стратэгіі, ды — асацыяцыі — што прадстаўляюць галіну,
  • адукацыя — што даюць мастакам магчымасці і веды,
  • інстытуты — што прасоўваюць культуру за мяжой, (і недзе тут культурніцкая дыпламатыя)
  • рэсурсныя цэнтры — што звязваюць мастацтва з падтрымкай (і тут поле лабіраванне)

Але мы жывем не ў ідэальным свеце, і на стварэнне такой інфрастуктуры патрэбны рэсурсы, час і шмат прафесійных людзей. І можна пакуль трымаць у галаве ідэальную схему і дапамагаць таму, каб узнікалі новыя акторы і прымалі на сабе новыя ролі.

План на культуру
Пакуль інфраструктура фарміруецца задача – стварыць новы цыкл існавання і новы віток энергіі:
  • Дыягностыка — сталая і рэгулярная экспертная ацэнка наяўнага стану беларускага культурніцкага поля на ўсіх узроўнях – ад стратэгічнага да сітуацыйна-тактычнага: кадры, канцэпты, каналы, вектары развіцця. Ператварэнне вынікаў у публічныя матэрыялы, навучальныя курсы і даследчыя тэксты / манаграфіі / сеткавыя рэсурсы.
  • Новыя фільтры сэнсаў і якасці — міжнародны пул экспертаў з рэгулярнаю працаю на конкурсах, тэндарах, пітчынгах і г. д. для беларускіх спаборнікаў.
  • Стратэгічнае праектнае падтрыманне — сістэмныя доўгатэрміновыя інвестыцыі ў культурніцкае будаўніцтва без жорсткіх тэрмінаў і хуткіх вынікаў (г. зв. доўгія грошы): падтрыманне інфраструктуры культурніцкай экасістэмы: фондаў, інстытутаў, сойму, крэатыўных пляцовак, галіновых супольнасцяў.
  • Селекцыя — конкурснае фінансаванне кароткатэрміновых праектаў рознай вагі і ўзроўню (г. зв. хуткія грошы): пабудова канкурэнтнага асяроддзя з жорсткімі дэдлайнамі, яснымі вынікамі, дакладнаю сістэмай адбору і адсевам нізкапробнага прадукту.
  • Адукацыя — кадравае развіццё, стажыяванні, семінары, рэзідэнцыі – з абавязковаю працаю на пралічаны і годны вынік. Курс на акселерацыю: вырошчванне праектаў праз спрыянне іх доступу да экспертаў, калабарацыяў, фінансаў.
  • Новыя сувязі — лінейка міжнародных і міждысцыплінарных калабарацыяў. Актыўнае выкарыстанне экспертных рэсурсаў дыяспараў.
  • Новы канон — стварэнне планкі якасці шляхам топ-конкурсу ўва ўсіх асноўных сегментах культурніцкага поля – укладанне ў новыя знакавыя ды флагманскія прадукты і этапныя тэксты.
Прынцыповая асаблівасць беларускай сітуацыі – краіна без краіны: праца ў рэжыме дэцэнтралізаванага мігранцкага крэатыву.
Soft power
Тэрмін прапанаваў Джозеф Най ў канцы васьмідзесятых, амерыканскі палітычны навуковец і на прынцыпах soft power была шмат год пабудавана культурніцкая дыпламатыя.

З Wikipedia: У палітыцы (а асабліва ў міжнароднай), мяккая сіла — гэта здольнасць пераконваць, а не прымушаць (у адрозненне ад жорсткай сілы). Яна прадугледжвае фармаванне пераваг іншых праз прывабнасць і прыцягальнасць. Мяккая сіла не з’яўляецца прымусам, яна выкарыстоўвае культуру, палітычныя каштоўнасці і знешнюю палітыку, каб ініцыяваць змены.

У 2012 годзе Джозэф Най з Гарвардскага ўніверсітэта растлумачыў:
«лепшая прапаганда — гэта не прапаганда»,
і дадаў, што ў эпоху інфармацыі
«самы дэфіцытны рэсурс — гэта давер».

Тэрмін мяккая сіла (soft power) ён увёў у абарачэнне ў сваёй кнізе "Bound to Lead: The Changing Nature of American Power" (1990).

У гэтай кнізе ён пісаў:
«Калі адна краіна змушае іншыя хацець таго, чаго хоча яна сама — гэта можна назваць кааптыўнай або мяккай сілай, у адрозненне ад жорсткай, або прымусовай, сілы, якая змушае рабіць тое, чаго хоча адна краіна».
Пазней ён развіў гэтую канцэпцыю ў кнізе "Soft Power: The Means to Success in World Politics" (2004).

Джозеф Най памер у гэтым месяцы, травень 2025 года і зараз яго канцэпцыя амаль знікае ў амерыканскай палітыцы. І пакідае шмат пытанняў да таго, як будзе будавацца прапорцыя мяккай і жорскай сілаў.
У ідэальнай сістэме культурніцкая дыпламатыя — гэта частка дзяржаўнай палітыкі. Яна фінансуецца, яна мае мэты, KPI, людзей, рэтрансляцыю праз амбасады, інстытуты, культурніцкія цэнтры.

Як гэта выглядае:
— МЗС дае мандат, напрыклад, Інстытуту імя Адама Міцкевіча ў Польшчы;
— Інстытут працуе як платформа культурных ініцыятыў за мяжой;
— мастакі, куратары, пісьменнікі, фестывалі — атрымліваюць падтрымку на экспарт;
— амбасады прасоўваюць нацыянальную культуру як частку наратыву краіны.
Soft power без hard power
У гэтай схеме дыпламат — гэта чалавек, які супрацоўнічае з культурніцкімі акторамі, падтрымлівае іх. А культура — інструмент для мяккай прысутнасці.

У нас няма інструментаў hard power: грошай, войска, юрыдычнай абароны.
Тады з’яўляецца іншы тып дыпламатыі — неафіцыйнай, народнай, дыяспарнай, недзяржаўнай.

Яна:
— не мае афіцыйнага статусу,
— працуе праз давер, праз сувязі, праз мовы і кантэксты,
— падтрымлівае культурны супраціў ды вымагае эмацыйнай падтрымкі.

Ці, магчыма, у сітуацыі, калі у нас няма і не будзе жорскай сілы, ставіцца да мяккай як да адзінай, што ў нас ёсць з інструментаў?
Кейсы
Belarus Free Theatre

Belarus Free Theatre заснаваны Наталляй Калядай і Мікалаем Халезіным. Гэта не проста тэатр — гэта платформа супраціву, палітычнай дыпламатыі і мастацтва адначасова.

Іх спектаклі паказваюцца па ўсім свеце — ад Лондана да Нью-Ёрка — і яны заўсёды звязаныя з палітычнай адказнасцю, са сведчаннем пра рэпрэсіі, пра страх, пра надзею. Яны працуюць на мяжы тэатра, дакумента, перформансу і палітычнага жэсту.

Гэта тэатр, які размаўляе з ААН, з СМІ, з грамадскасцю. Гэта культурны акцёр, які стаўся дыпламатам.

Іх праекты — гэта пра ўключанасць, пра сведчанне, пра тое, што мастацтва можа гаварыць там, дзе палітыкі не слухаюць.

Як размаўляць, калі не хапае словаў

Кейс: 365 дзён супраціву
9 жніўня 2021 на Плошчы Свабоды ў Таллінне мы выставілі 605 пустых крэслаў — столькі было палітвязняў у Беларусі на той момант.
Глядзець відэа

Кейс “Мінута крыку”
Мастачка Яна Шостак зрабіла перформанс: адна хвіліна крыку замест словаў. Яна стаяла перад будынкам Еўракамісіі ў Варшаве і крычала.
Глядзець відэа

Праз некаторы час польскі акцёр Бартас Бяленя паўтарыў гэты крык у Еўрапарламенце ў Страсбургу
Глядзець відэа

Маштабіраванне. Як паўтараюць акцыю па усім свеце.

Кейс: Нерастраляныя
У ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года былі расстраляныя беларускія літаратары: Міхась Чарот, Юры Таўбін, Тодар Кляшторны, Анатоль Вольны, Адам Бабарэка ды іншыя. Сёння мы робім Ноч нерасстраляных паэтаў — у Вільні, Таліне, Варшаве, Берліне.

Мы: — перакладаем вершы; — чытаем па-ангельску, па-украінску, па-эстонску; — дадаем вершы беларускіх палітвязняў.

Як ацэньваць ідэі?
Першапачаткова гэта была сістэма ацэнкі ідэй, што працавала ў рэкламе, але можа прымяніць для ацэнкі любых праектаў каб ацаніць ідэю па яе сіле ўплыву — у культуры гэта таксама працуе.

Humankind Scale by Leo Burnett

10 Змяняе свет
9 Змяняе паводзіны людзей
8 Змяняе спосаб мыслення і пачуццяў людзей
7 Натхняльная ідэя, прыгожа ўвасобленая
6 Разумная ідэя
5 Я разумею мэту брэнда
4 Я не ведаю, у чым мэта брэнда
3 Нябачная
2 Без ідэі
1 Разбуральная

Усё, што ніжэй за 4 — не дапамагае. Мэта — рабіць праекты на 7+.

Дыпламаты могуць не разбірацца ў культуры ці сучасным мастацстве, ці у перформасе-арце. Як і у іншых галінах не магчыма працаваць эфектыўна - калі побач з табой няма добрых аналітыкаў ды эспертаў. Але калі нас усіх мала і рэсурсаў яшчэ меней, мы забіраем на сабе шмат роляў (брэнд-менеджеры плачуць у гэты час, але такое жыццё). І нагадваем сабе, які каштоўны рэсурс самавызначэння ды самаарганізацыі).

Дыпламаты без візітоўкі
І без мандату. Як казаў Максім Жбанкоў: "Новая культура скончыцца там і тады, дзе і калі яе камусьці ўдасца ўзначаліць". Ды дадаў Максім Осіпаў:
"Культурай няможна кіраваць. Яна можа быць падначалена ані крывавам рэжымам, ані дэмакратычным каштоўнасцям. Культура фізічна і тэхнічна ня можа служыць. Культура – яна перадусім і па-над ўсё. У яе ня можа быць пана, гаспадара, хозяина ці бацькі, яна сама прэўкрасна кіруе ўчынкамі ўсіх легітымных і самаабвешчаных, вызначае бягучыя і будучыя падзеі праз сваіх носьбітаў. А не наадварот".

Кожны з нас — прадстаўнік Беларусі. Нават калі мы гэтага не прасілі.
Кожны з нас — ужо дыпламат, калі мы ствараем, гаворым, перакладаем, паказваем, тлумачым.

Вучыцца камунікаваць на стратегічным ды тактычным узроўні — найлепшая інвестыцыя.

Нам не трэба дазволу, каб быць культурай. Нам трэба сіла, каб застацца культурай.

І нават калі нас асацыююць з дранікамі — няхай гэта будуць самыя хрумсткія дранікі на свеце.